Dzikie zwierzęta występujące w tropikach mogą stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia podróżnych. Najgroźniejsze sytuacje, jak ukąszenia jadowitych węży, użądlenia skorpionów, poparzenia przez meduzy i dotkliwe pogryzienia przez drapieżniki zdarzają się dosyć rzadko, jednakże ryzyko jest realne i przed wyjazdem warto przygotować się na problemy związane z kontaktami z dzikimi zwierzętami. W przypadku typowo wakacyjnej podróży w tropiki, zagrożenie ze strony drapieżnych i jadowitych zwierząt jest niewielkie, pod warunkiem zachowania podstawowych zasad bezpieczeństwa.
Jakie zwierzęta stanowią zagrożenie w tropiku?
Potencjalnie zagrożenie stanowią wszystkie zwierzęta występujące w tropiku. Psy, nietoperze, małpy, rzadziej pozostałe ssaki, mogą dotkliwie pogryźć, a kontakt nawet niewielkiego zranienia ze śliną zwierzęcia wiąże się z ryzykiem przeniesienia wścieklizny i wymaga profilaktyki poekspozycyjnej. Nawet uważane za bardzo przyjazne ludziom słonie, bywają agresywne, gdy są zaczepiane pod nieobecność ich opiekuna. Duże zagrożenie stanowią węże. Pająki i skorpiony występujące w Azji nie stanowią zagrożenia dla życia, natomiast ich ukąszenia mogą być bardzo bolesne.
Jakich zasad należy przestrzegać przy kontaktach ze zwierzętami? Co robić, by zapobiec narażeniom na pokąsania, oparzenia i użądlenia?
Większość zwierząt nie jest agresywna w stosunku do ludzi, jednak atakuje sprowokowana. Najważniejszą zasadą, której należy bezwzględnie przestrzegać w czasie podróży w tropiki, jest unikanie kontaktu ze zwierzętami, a szczególnie drapieżnikami i bezpańskimi psami.
W przypadku napotkania dzikiego zwierzęcia, w tym węża, należy spokojnie się wycofać, unikając wykonywania gwałtownych ruchów. Bezpieczne zachowanie obejmuje także powstrzymanie się od dokarmiania dzikich zwierząt, a nawet ukrywanie jedzenia, np. w otoczeniu małp. Na terenach niezurbanizowanych: w buszu, w dżungli, na sawannie, jak też w rejonach wiejskich należy nosić pełne obuwie. Z kolei przed założeniem butów i odzieży należy sprawdzić, czy nie dostały się do niej jakiekolwiek zwierzęta, w tym owady i skorpiony. Najlepiej, przed włożeniem, zapobiegawczo otrzepać buty i odzież. Szczególną ostrożność należy zachować, przechodząc przez miejsca, gdzie często występują węże, na przykład gęstą trawę, zarośla, kłody drewna i sterty liści. Węże, poza nielicznymi wyjątkami (np. kobry) nie atakują ludzi niesprowokowane, natomiast kąsają, gdy zostaną nadepnięte, stąd najczęstszą lokalizacją ukąszeń są kończyny dolne do kolana.
W czasie poruszania się pieszo należy zwracać uwagę, gdzie się stawia nogę. Spodnie i buty znacznie ograniczają możliwość ukąszeń i mogą stanowić wystarczające zabezpieczenie. Jadowite węże są przede wszystkim aktywne nocą, dlatego najlepiej unikać wypraw po zmroku, a jeżeli jest to konieczne, należy używać latarki i unikać chodzenia po grubych warstwach liści i w zaroślach, gdzie nie jest widoczna ścieżka. Węże zwykle zasypiają w dzień, dlatego nocując w dżungli, należy przed założeniem ubrania i butów sprawdzić, czy nie dostały się tam zwierzęta. Azjatyckie węże bywają małe – długości zaledwie kilkunastu centymetrów i średnicy cieńszej niż ludzki palec. W przypadku ukąszenia przez węża lub inne jadowite zwierzę przydatne może być sfotografowanie napastnika, co znacznie ułatwi dalsze postępowanie. Ukąszenie węża jest charakterystyczne – widoczne są dwa punkcikowe ukłucia obok siebie. Podczas kąpieli i nurkowania należy zakładać obuwie i kombinezony ochronne. Pod wodą nie należy dotykać żadnych zwierząt, nawet nieruchomych, które wyglądają na martwe. Niektóre ryby, mięczaki i inne zwierzęta morskie mogą parzyć, mieć kolce jadowe itp. Z tego powodu trzeba unikać zbierania muszli w morzach tropikalnych.
Zwierzęta lądowe
Niebezpieczne stawonogi: kleszcze
Kleszcze są pasożytami zewnętrznymi, niewielkimi pajęczakami, które odżywiają się krwią. Cykl życiowy kleszczy wymaga spożycia posiłku z krwi przed przeobrażeniem w każdą kolejną postać rozwojową. Kleszcze pasożytują na licznych kręgowcach, najczęściej drobnych gryzoniach, jak myszy, na ptakach, zwierzynie płowej, bydle, koniach, rzadziej gadach. Człowiek jest ich żywicielem przypadkowym. Same pogryzienia przez kleszcze są zwykle bezbolesne i niegroźne pod względem ilości straconej krwi, natomiast opisany sposób odżywiania oraz liczni żywiciele powodują, że kleszcze są ważnymi wektorami chorób zakaźnych.
Jakie tereny zasiedlają kleszcze?
Kleszcze występują prawie wyłącznie na półkuli północnej – w Europie Azji i Ameryce Północnej. Aktywność kleszczy zależy od temperatury otoczenia. Wzrost temperatury powoduje wzrost aktywności kleszczy, służy im ciepły i wilgotny klimat, dlatego pospolicie występują w strefie klimatu tropikalnego, jednak w związku z ociepleniem klimatu zasięg kleszczy się zwiększa.
Kleszcze występują także w strefie klimatu umiarkowanego, w tym na całym terytorium Polski do wysokości 1000–1550 m nad poziomem morza. Najliczniej występują w lasach liściastych i mieszanych z bogatym poszyciem. Bardzo rzadko występują w suchych lasach sosnowych bez poszycia oraz na bagnach i torfowiskach. Szczyt aktywności kleszczy przypada w strefie umiarkowanej na ciepłe miesiące roku: maj/czerwiec oraz wrzesień/październik, jednak choroby przenoszone przez kleszcze występują przez cały rok.
Do najważniejszych chorób przenoszonych przez kleszcze w Europie należą: borelioza z Lyme, gorączka Q, tularemia, bartoneloza, babeszjoza, ludzka erlichioza monocytarna, anaplazmoza, odkleszczowe zapalenie mózgu, a także riketsjozy z grupy gorączek plamistych. W Ameryce Północnej poza boreliozą najważniejszymi chorobami przenoszonymi przez kleszcze są: gorączka plamista Gór Skalistych (Rocky Mountain Spotted Fever) oraz gorączka kleszczowa Kolorado. W Afryce występuje afrykańska gorączka kleszczowa (African tick bite fever).
W jaki sposób można zapobiegać ugryzieniom przez kleszcze?
Najskuteczniejszą metodą uniknięcia pogryzienia przez kleszcze i tym samym zakażenia chorobami, które przenoszą, jest unikanie terenów występowania kleszczy, a w przypadkach, kiedy jest to niemożliwe, podejście kompleksowe – stosowanie jednoczesne kilku sposobów zapobiegania ugryzieniom przez kleszcze. Należą do nich odpowiednie działania środowiskowe i sposoby ochrony osobistej. Działania środowiskowe zmniejszają ryzyko ukąszeń przez kleszcze poprzez zmniejszenie liczebności populacji kleszczy występujących na danym terenie.
Zmniejszeniu liczebności kleszczy sprzyja ograniczanie populacji zwierząt – żywicieli kleszczy, takich jak gryzonie, np. myszy oraz likwidowanie ulubionych siedlisk kleszczy. Walka z gryzoniami pośrednio chroni zatem przed ugryzieniami przez kleszcze. Skutecznym działaniem jest także tworzenie barier dla migracji ich żywicieli, gdyż kleszcze są mało ruchliwe. Skuteczne są tak proste działania, jak np. ogradzanie płotem siedlisk ludzkich położonych w pobliżu lasu. Do prostych działań, które pogarszają warunki do rozwoju kleszczy należą ponadto: regularne, niskie koszenie trawy wokół domów, które sąsiadują z kompleksami leśnymi, sprzątanie liści jesienią oraz usuwanie zarośli.
Wymienione działania wymagają koordynacji ze strony zarządcy terenu, osoba podróżująca może we własnym zakresie przedsięwziąć proste środki ochrony osobistej. Należy do nich noszenie jasnych ubrań, które dobrze osłaniają skórę. Odzież powinna mieć długie rękawy z obcisłymi mankietami. Należy wkładać długie spodnie z wąskimi nogawkami, które trzeba włożyć w skarpety. Buty powinny mieć wysokie cholewki, które wystają nad poziom trawy.
Dodatkowo należy regularnie stosować środki, które odstraszają kleszcze, czyli repelenty. Stosowanie repelentów na skórę lub ubranie powinno być zgodne pod względem ilości i częstotliwości stosowania z zaleceniami producenta. Skuteczne są preparaty zawierające DEET (N,N-dietylo-3-metylbenzamid), które jednakże wymagają regularnego powtarzanego stosowania. DEET nie należy stosować na skórę twarzy i dłoni oraz na skórę chorobowo zmienioną lub zranioną. Szczególną ostrożność należy zachować, stosując repelenty u małych dzieci. Po powrocie do domu miejsca na skórze, na które stosowano repelent zawierający DEET należy umyć wodą z mydłem. Permetryna, która działa zabójczo na kleszcze, jest przeznaczona do stosowania na odzież. Środek jest dostępny w postaci aerozolu. Wytwarzane są również gotowe tkaniny nasączone permetryną. Permetryny nie można stosować na skórę, gdyż ulega unieczynnieniu w kontakcie ze skórą.
Jeżeli nawet już dojdzie do ugryzienia przez kleszcza, nadal można ograniczyć ryzyko zakażenia chorobami odkleszczowymi poprzez jak najszybsze usunięcie kleszcza, który przyczepił się do skóry. Z tego powodu wskazane jest codzienne, dokładne oglądanie ciała po powrocie z terenu, gdzie występują kleszcze. Im szybciej kleszcz zostanie usunięty, tym mniejsze jest ryzyko zakażenia zarówno boreliozą, najczęstszą chorobą przenoszoną przez kleszcze w krajach klimatu umiarkowanego półkuli północnej, jak też pozostałymi chorobami przenoszonymi przez kleszcze. W pierwszych 24 godzinach ryzyko przeniesienia czynników zakaźnych jest stosunkowo małe, znacznie zwiększa się dopiero po około 24 godzinach.
Komary
Nieprzyjemne ukłucia przez komary to powszechny problem, którego z pewnością każdy z nas wielokrotnie doświadczył osobiście. Samice komarów zwabia zapach ludzkiego potu. Świąd towarzyszący ukłuciom wynika z odczynu na ślinę, wprowadzaną do organizmu przez komara w czasie pobierania krwi. Ponieważ miejsca ukłuć swędzą, wyzwalają drapanie, które może doprowadzić do wtórnych zakażeń bakteryjnych. Aby temu zapobiec miejsca ukąszeń, należy szybko i dokładnie przemyć wodą z mydłem.
Jeśli swędzenie jest bardzo dokuczliwe, można pocierać ukąszone miejsce opuszkami palców, starając się unikać drapania paznokciami. W razie potrzeby, aby uśmierzyć swędzenie można zastosować lek miejscowo znieczulający lub lek przeciwhistaminowy w postaci kremu ewentualnie 70% alkohol etylowy (spirytus). Ilość krwi pobranej przez komara nie ma znaczenia dla zdrowia osób podróżujących, natomiast ogromne znaczenie mają choroby zakaźne przenoszone przez komary. Ukąszenie powoduje wprowadzenie do organizmu żywiciela śliny komara, a wraz z nią drobnoustrojów chorobotwórczych. Należą do nich czynniki etiologiczne chorób, takich jak malaria, żółta gorączka, denga, filarioza, chikungunya i wiele innych.
Komary i przenoszone przez nie choroby stanowią szczególny problem w rejonach o klimacie tropikalnym i subtropikalnym, gdzie występują nawet niewielkie naturalne lub sztuczne zbiorniki wody deszczowej. Komary są ściśle związane ze środowiskiem wodnym, gdyż postacie larwalne w swoim cyklu rozwojowym żyją w wodzie. Znanych jest ponad 40 gatunków komarów.
Pszczoły
Pszczoły, osy, szerszenie i pozostałe owady błonkoskrzydłe podrażnione żądlą i wstrzykują jad o działaniu toksycznym, który u osób podatnych może wywołać silne reakcje uczuleniowe z odczynem anafilaktycznym włącznie. Po użądleniu przez pszczołę czy innego owada błonkoskrzydłego należy przede wszystkim szybko usunąć żądło ze skóry i zdezynfekować miejsce ukucia. Aby złagodzić ból oraz odczyn zapalny, można zastosować okład z lodu lub wody z octem. W aptekach dostępne są też preparaty na bazie octanu glinu (tabletki do sporządzania roztworu i żel Altacet).
W razie wystąpienia reakcji uczuleniowej, która najczęściej objawia się uogólnionym świądem skóry, pokrzywką, rzadziej dusznością, zaburzeniami oddychania i zapaścią, należy jak najszybciej podać leki przeciwuczuleniowe i przeciwwstrząsowe. Poza osobami uczulonymi na jad, użądlenia błonkoskrzydłych są także niebezpieczne przy lokalizacji w obrębie głowy. Wówczas może dojść do gwałtownego rozwoju obrzęku dróg oddechowych, który bezpośrednio zagraża życiu. Osobom uczulonym na jad błonkoskrzydłych natychmiast po użądleniu należy podać adrenalinę, która powinna znaleźć się w apteczce podróżnej każdej osoby uczulonej na jad pszczół i innych owadów. Po usunięciu żądła ranę należy zdezynfekować, przemyć wodą z octem, ewentualnie przy silnym miejscowym odczynie uczuleniowym zastosować miejscowo glikokortykosteroid w postaci kremu.
Pająki
Jak pająków zawiera m.in. enzymy trawienne. Większość ukąszeń przez pająki powoduje jedynie odczyn na skórze bez wywołania reakcji ogólnoustrojowych. Tylko nieliczne gatunki pająków stanowią realne zagrożenie zdrowotne dla człowieka. Do szczególnie niebezpiecznych gatunków pająków dla człowieka należą pająki ptaszniki, które zamieszkują Amerykę Południową. Jad ptasznika zawiera neurotoksynę, która doprowadza do porażenia mięśni oddechowych. Z kolei jad czarnej wdowy może spowodować niewydolność krążeniowo-oddechową. Niektóre pająki zamieszkujące Australię wytwarzają jad, który składem przypomina jad skorpionów. W wyniku ukąszenia australijskiego pająka Hydronyche może dojść do rozwoju wstrząsu anafilaktycznego. Podobnie brazylijski pająk z rodziny Phoneutria może po ukąszeniu spowodować zgon.
Skorpiony
Skorpiony należą do powszechnie występujących drapieżnych pajęczaków na obszarach klimatu gorącego. Zamieszkują zarówno obszary tropikalne od lasów deszczowych po tereny pustynne, jak i tereny wysokogórskie, okresowo z pokrywą śnieżną. Skorpiony cechują się posiadaniem kolca jadowego na ostatnim segmencie odwłoka. Większość ważnych z medycznego punktu widzenia gatunków skorpionów należy do rodziny Buthidae. Wielkość skorpionów wynosi od kilkunastu do prawie 200 milimetrów. Skorpiony są aktywne i żerują nocą, zwykle w pobliżu siedlisk ludzkich. Można je spotkać w pomieszczeniach mieszkalnych, w tym w pościeli, ubraniach i obuwiu. Do ukąszenia ludzi dochodzi zazwyczaj podczas przypadkowego kontaktu, najczęściej nadepnięcia bosą stopą. Typowym następstwem ukąszenia skorpiona są silnie wyrażone objawy miejscowe, takie jak ból, zaczerwienienie i obrzęk okolicy użądlenia. Jedynie kilka gatunków skorpionów jest niebezpiecznych dla ludzi. Do grup ryzyka ciężkiego przebiegu i powikłań po ukąszeniu skorpiona należą dzieci oraz osoby starsze.
Jadowite węże
Węże (Serpentes) należą do gadów i cechują się wydłużonym, beznogim ciałem oraz aparatem gębowym, który umożliwia szerokie rozwarcie szczęk i połykanie ofiar w całości. Węże mogą mieć kręgosłup zbudowany z kilkuset kręgów. Węże jadowite występujące na lądzie należą przeważnie do węży zdradnicowatych, żmijowatych i grzechotnikowatych. Wyróżniono ponad 3000 gatunków węży, które zamieszkują wszystkie kontynenty poza Antarktydą.
Węże jadowite stanowią około 10–25% wszystkich gatunków węży. Jad wytwarzany jest przez gruczoły jadowe, które są zmodyfikowanymi gruczołami ślinowymi górnej szczęki, połączonymi z zębami jadowymi za pomocą specjalnych kanałów. Jad węży zawiera rozmaite substancje chemiczne, których głównym zadaniem jest unieruchomienie lub uśmiercenie ofiary, a następnie szybkie jej strawienie.
Substancje zawarte w jadach węży poza wymienionymi właściwościami wpływają też w sposób swoisty na układ nerwowo-mięśniowy oraz układ krążenia. Ponad 95% suchej masy większości jadów stanowią polipeptydy, w tym enzymy i białka nieenzymatyczne. Przykładem enzymów są inhibitory proteaz serynowych, fosfolipazy A2, proteazy serynowe i metaloproteazy. Wymienione enzymy mogą znacznie różnić się właściwościami biologicznymi.
Z praktycznego punktu widzenia toksyny zawarte w jadach węży można podzielić na neurotoksyny, czyli substancje toksyczne dla układu nerwowego, hemolizyny, czyli enzymy powodujące rozpad krwinek (hemolizę), cytolizyny, które wywołują rozpad komórek, koaguliny wywołujące koagulację (krzepnięcie) krwi, kardiotoksyny – substancje toksyczne dla serca, hemoraginy i kinazy białkowe. Jady poszczególnych węży cechują się stałym stosunkiem poszczególnych składników. W jadzie węży z rodziny zdradnicowatych (np. kobra, mamba, wąż tygrysi, węże koralowe) oraz w jadach węży morskich przeważają neurotoksyny, hemolizyny i fibrynolizyny, a w jadach węży z rodzin żmijowatych i grzechotnikowatych przeważają cytolizyny, koaguliny i hemoraginy. Następstwem ukąszenia przez węża jest najczęściej martwica w miejscu ukąszenia z rozpadem komórek krwi, uszkodzeniem naczynia, tkanki mięśniowej i skóry, co w ciężkich przypadkach prowadzi do rozwoju wstrząsu, a nawet zgonu. Jady niektórych węży, np. kobry indyjskiej, mają wybitne działanie neurotoksyczne. Powodują uszkodzenie lub porażenie nerwów, co w konsekwencji prowadzi do zaburzeń oddychania i zgonu.
Węże zdradnicowate
Najbardziej znanym przedstawicielem węży zdradnicowatych jest kobra indyjska, która jest łatwo rozpoznawalna ze względu na charakterystyczny wygląd (okularnik). Kobra indyjska osiąga długość 1,5–2 m, zwykle jest barwy brązowej lub czarnej. Miejscem jej występowania są najczęściej obszary nizinne porośnięte trawą, w tym także podmokłe tereny trawiaste, np. pola ryżowe. Niektóre gatunki kobry mogą występować także na terenach górskich. Kobry są bardzo agresywne z uwagi na instynkt obrony swojego terytorium. Ukąszenia kobry są bardzo niebezpieczne dla ludzi ze względu na jad o działaniu neurotoksycznym. Uszkodzenie i porażenie nerwów może prowadzić do porażenia mięśni oddechowych, zaburzeń oddychania i szybkiego zgonu w następstwie uduszenia. Po ukąszeniu przez kobrę należy jak najszybciej podać swoistą surowicę i przetransportować osobę poszkodowaną do szpitala, który umożliwia intensywną terapię medyczną z oddechem zastępczym.
Żmijowate
Do żmijowatych należą najbardziej rozpowszechnione węże na świecie, z najlepiej rozwiniętymi zębami jadowymi. Żmijowate prowadzą zwykle nocny tryb życia. Są agresywne i mogą zaatakować człowieka nawet bez powodu oraz bez prowokowania. Jad żmijowatych zawiera przede wszystkim hemotoksyny oraz w znacznie mniejszej ilości neurotoksyny.
Grzechotnikowate
Grzechotnikowate są niewielkimi wężami, które osiągają maksymalnie ok. 1 metra długości. Węże z tej rodziny mogą być różnorodnie ubarwione: zielone, brązowe, czerwone i czarne. Głowy węży grzechotnikowatych są pokryte tarczkami lub małymi łuskami. Charakterystyczną cechą grzechotników jest obecność grzechotki na końcu ogona, która wydaje łatwo rozpoznawalny odgłos w sytuacji zagrożenia. Grzechotnikowate prowadzą nocny tryb życia, za dnia odpoczywają w szczelinach między skałami, pod krzakami lub pod budynkami. Występują w bardzo zróżnicowanych warunkach klimatycznych, od pustyń Arizony po tereny wysokogórskie, do wysokości 5000 metrów n.p.m.. Jad węży grzechotnikowatych najczęściej wykazuje właściwości hemotoksyny i wywołuje martwice tkanek w miejscu ukąszenia.
Jak zapobiec ukąszeniom przez węże?
Ryzyko ukąszenia przez węże można zmniejszyć przez proste działania, takie jak unikanie obozowania w okolicy częstego występowania tych zwierząt, na przykład okolicy rozpadlin skalnych, rumowisk i krzaków. Ponadto nigdy nie należy chodzić boso i unikać chodzenia po lesie w nieodpowiednim obuwiu, np. klapkach czy sandałach. Jeżeli w czasie wyprawy zauważy się węża, nie należy zbliżać się do niego. Powinno się zachować spokój i unikając gwałtownych ruchów, powoli oddalić się w bezpieczne miejsce.
Co robić w przypadku ukąszenia przez węża?
Węże stanowią duże zagrożenie dla osób podróżujących. Węże poza nielicznymi wyjątkami (np. kobry) nie atakują ludzi niesprowokowane. Węże kąsają, gdy zostaną nadepnięte, stąd najczęstszą lokalizacją ukąszeń są kończyny dolne do kolana. Spodnie i buty znacznie ograniczają możliwość ukąszeń i mogą stanowić wystarczające zabezpieczenie. Jadowite węże są przede wszystkim aktywne nocą, dlatego najlepiej unikać wypraw po zmroku, a jeżeli jest to konieczne, należy używać latarki, i unikać chodzenia po grubych warstwach liści i w zaroślach, gdzie nie jest widoczna ścieżka. W przypadku ukąszenia przez węża i inne jadowite stworzenia, warto spróbować sfotografować zwierzę, co znacznie ułatwi jego identyfikację i późniejsze właściwe leczenie. Ukąszenie węża jest bardzo charakterystyczne – na skórze widoczne są dwa ukłucia, tuż obok siebie. Postępowanie po ukąszeniu przez węża sprowadza się do założenia opatrunku uciskowego na całą kończynę i jak najszybszym udaniu się do lekarza. W przypadku wielu jadowitych węży dostępne są surowice przeciwjadowe, zawierające swoiste przeciwciała wiążące toksyny zawarte w jadach.
Na czym polega pierwsza pomoc w przypadku ukąszenia przez węża?
Pierwsza pomoc w przypadku ukąszenia przez węża polega na unieruchomieniu zranionej kończyny, ułożeniu poszkodowanego w pozycji leżącej, zdjęciu ciasnych elementów odzieży i ozdób, takich jak zegarki, pierścionki i obrączki. Zalecane dawniej nacinanie rany oraz wysysanie trucizny jest zupełnie nieskuteczne i bezwzględnie przeciwwskazane. Poszkodowanemu można podać środek przeciwbólowy i należy go jak najszybciej przetransportować do szpitala.
Co robić w przypadku pogryzienia przez dzikie zwierzę lądowe?
Pogryziona osoba jest narażona na zakażenia przenoszone ze śliną, przede wszystkim wściekliznę, oraz zakażenia związane z zabrudzeniem rany przez drobnoustroje bytujące w pysku zwierzęcia i w środowisku zewnętrznym, które mogły dostać się do rany (różnorodne bakterie, w tym zarodniki tężca). Każdą ranę kąsaną należy dokładnie umyć wodą z mydłem i zdezynfekować oraz przysłonić opatrunkiem. Następnie należy skontaktować się z lekarzem, który ustali wskazania do profilaktyki poekspozycyjnej. Osoba dorosła, która w dzieciństwie otrzymała szczepienie podstawowe przeciwko tężcowi (4 dawki szczepionki przeciwko tężcowi, błonicy i krztuścowi – DTP) przy małym ryzyku zachorowania na tężec powinna otrzymać pojedynczą dawkę przypominającą szczepionki przeciwko tężcowi (T) lub lepiej przeciwko tężcowi i błonicy (Td) lub tężcowi, błonicy i krztuścowi (Tdap). Zgodnie z zaleceniami Programu Szczepień Ochronnych na 2016 rok oraz wytycznymi Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP), osoby dorosłe powinny otrzymywać dawki przypominające szczepienia przeciwko tężcowi co 10 lat. Jeżeli osoba podróżująca otrzymała pełne szczepienie podstawowe i nie ma poważnych zaburzeń odporności, to takie szczepienie zachowuje ważność bezterminowo i wymaga pojedynczych dawek przypominających co 10 lat. Podanie pojedynczej dawki przypominającej zapewni ochronę na kolejnych 10 lat, niezależnie od tego, czy będzie to pierwsza, czy kolejna dawka przypominająca. Antybiotyk stosuje się w zależności od tego, czy rana jest czysta i jaki rodzaj zwierzęcia ugryzł podróżnego. Jeżeli rana jest czysta i dobrze się goi, antybiotyk nie jest potrzebny.
Profilaktyka wścieklizny zależy od sytuacji epidemiologicznej na terenie, gdzie doszło do pogryzienia (np. w Anglii wścieklizna praktycznie nie występuje, w Indiach jest bardzo częsta). Jeżeli zakażenie wścieklizną jest możliwe, należy rozpocząć profilaktykę wścieklizny. Wścieklizna jest chorobą nieuleczalną, dlatego skupiamy się na zapobieganiu jej rozwojowi, co określa się jako „profilaktykę poekspozycyjną wścieklizny”. Po każdym potencjalnym narażeniu na wściekliznę, np. po pogryzieniu czy kontakcie z padłym zwierzęciem, należy pilnie zgłosić się do lekarza. Wścieklizna występuje endemicznie wśród różnych gatunków dzikich zwierząt oraz zwierząt domowych, np. kotów, psów i bydła. Źródłem zakażeń wirusem wścieklizny są też stosunkowo często nietoperze, szopy pracze, skunksy i lisy. Panuje ogólna reguła, że małe gryzonie, takie jak myszy, wiewiórki, świnki morskie, wiewiórki, szczury i króliki są co prawda wrażliwe na zarażenie wścieklizną, ale przypadki zachorowań ludzi po narażeniu na pogryzienie przez wymienione zwierzęta są bardzo rzadkie. Na podstawie wywiadu dotyczącego szczegółów ekspozycji i w zależności od lokalnej sytuacji epidemiologicznej (gatunek zwierzęcia, częstość występowania wścieklizny na terenie, gdzie doszło do ekspozycji, rodzaj kontaktu, np. pogryzienie przez odzież, poślinienie zdrowej skóry), lekarz decyduje, czy rozpoczęcie profilaktyki poekspozycyjnej jest uzasadnione. Profilaktyka poekspozycyjna składa się z miejscowego oczyszczenia rany oraz uodpornienia czynnego i biernego. Opatrzenie rany ma zasadnicze znaczenie, gdyż samo może zmniejszyć ryzyko zakażenia wirusem wścieklizny o 90%.
